Tref ar lannau gogledd Sir Benfro, ym mhen deheuol Bae Ceredigion, yw Abergwaun. Mae ei enw Saesneg – Fishguard – yn deillio o’r Hen Norseg Fiskigarðr – ‘lloc dal pysgod’ – ac yn datgelu hanes hir y dref fel porthladd masnachu. Roedd nwyddau fel calchfaen, glo, llechi, gwlân a bwydydd i gyd yn mynd trwy’r harbwr yma.

Am ei fod yn ffynnu, daeth y porthladd i sylw ysbeilwyr: ym 1779, cipiodd herwlong o’r enw Black Prince long leol, gan fynnu pridwerth o £1,000. Pan wrthododd pobl y dref dalu, taniodd yr herwlong ei magnelau ar Abergwaun, gan ddifrodi tai lleol ac Eglwys y Santes Fair (a adnewyddwyd wedyn ac sy’n gartref i ffenestri lliw cain). Adeiladwyd Hen Gaer Trwyn y Castell mewn ymateb i’r digwyddiad hwn: oddi yma yr honnir i’r Cymry danio magnelau ar luoedd Ffrainc[R[1] yn ystod y ‘Glaniad Olaf’ ym mis Chwefror 1797. 7. Dan arweiniad y Gwyddel Americanaidd William Tate, glaniodd Légion Noire Ffrainc ar Drwyn Carregwastad ar 22 Chwefror Roedd tua 1,400 ohonyn nhw, ond doedd dim trefn arnyn nhw, ac fe ildiodd y cyfan yn ddiamod ar Draeth Wdig ar fore’r trydydd diwrnod.

Mae enwogion Abergwaun yn cynnwys yr awdur a’r hanesydd Richard Fenton (1747-1821), y cyflwynodd ei Tour of Pembrokeshire dwristiaid cynnar i fegalithau, eglwysi a henebion ei sir enedigol. Bu’r llenor a’r sylwedydd ffraeth ar fywyd cefn gwlad D.J. Williams (1885-1970) yn athro yma. Daeth Richard Burton ac Elizabeth Taylor yma ym 1971 i serennu yn yr addasiad ffilm cyntaf erioed o Under Milk Wood Dylan Thomas.

Wrth i’r hen borthladd ddirywio yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, daeth dyfodiad y rheilffordd yn 1906 â llongau trawsiwerydd i Wdig gerllaw, lle cafodd harbwr newydd ei adeiladu a lle mae’r Stena Line bellach yn rhedeg ei wasanaeth i deithwyr i Rosslare.

Pethau i’w gweld a’u gwneud